UPADŁOŚĆ KONSUMENCKA

Instytucja mająca na celu redukcję lub umorzenie w całości zobowiązań osoby fizycznej nie prowadzącej działalności gospodarczej, w przypadku zaistnienia niezawinionej niewypłacalności. Instytucja regulowana przez ustawę Prawo upadłościowe i naprawcze.

1. Niewypłacalność osoby fizycznej (konsumenta).

Niewypłacalność dłużnika jest podstawową przesłanką ogłoszenia jego upadłości. Definicja niewypłacalności została zakreślona przez ustawodawcę w art. 11 ust. 1 Prawo upadłościowe i naprawcze, poprzez wskazanie, że osobę fizyczną można uznać za niewypłacalną, jeżeli nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych (przestał spłacać zaciągnięte zobowiązania, których termin wymagalności minął).

Niewypłacalność jest ściśle związana z ustaniem płynności finansowej dłużnika.

O niewypłacalności konsumenta możemy mówić dopiero od momentu, w którym nie zapłacił on w terminie wymagalności dwóch kolejnych długów (chodzi za równo o sytuację, w której dłużnik zalega z zapłatą dwóch rat kredytu, ale także dwóch różnych pożyczek). Oczywiście założyć należy, że wymagalne długi nie zostaną spłacone.

Do powstania stanu niewypłacalności konieczne jest stanowcze żądanie zapłaty od wierzyciela.

Stan niewypłacalności ustaje z chwilą zawarcia z wierzycielem (będącym najczęściej bankiem) umowy restrukturyzacyjnej (innej ugody, porozumienia co do sposobu i terminu spłaty) dotyczącej wymagalnego długu. Dochodzi wtedy do zawarcia nowej umowy, która przywraca dłużnikowi wcześniej niewypłacalnemu jego płynność finansową, a zatem odzyskuje on swoją wypłacalność. Z kolei, stan niewypłacalności nie powstaje w przypadku braku zapłaty na rzecz jednego wierzyciela (gdy nie istnieją inni), jeżeli dłużnik nie uznaje swojego długu wobec tego wierzyciela, a więc kwestionuje istnienie długu co do zasady.

2. Wniosek o ogłoszenie upadłości.

Konsument (w przeciwieństwie do przedsiębiorcy) nie ma obowiązku złożenia wniosku o upadłość. Jest to prawo konsumenta, przywilej, a nie obowiązek. Dla złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości nie został zastrzeżony termin. Konsument może taki wniosek złożyć w dowolnym dla siebie czasie. Osoba fizyczna, która stała się niewypłacalna co dziesięć latmoże ogłosić swoją upadłość!

WAŻNE! wniosek o ogłoszenie upadłości może złożyć tylko dłużnik, wierzyciel nie ma takiego prawa. Bank nie może wystąpić z wnioskiem o ogłoszenie upadłości klienta.

O ile bez znaczenia jest termin, w jakim złożony został wniosek o upadłość, o tyle istotne jest zachowanie dłużnika po wystąpieniu stanu niewypłacalności. Sam moment ustalenia daty niewypłacalności istotnie wpływa na położenie prawne takiego dłużnika, jego prawa i obowiązki. Przede wszystkim w kontekście możliwości zawinionego pogłębienia stopnia niewypłacalności będącego przesłanką oddalenia wniosku o upadłość konsumencką.

Podstawową przesłanką o charakterze bezwarunkowym oddalenia wniosku o upadłość konsumencką jest zwiększenie w istotny sposób stopnia niewypłacalności w sposób celowy (umyślny) bądź lekkomyślny (rażące niedbalstwo).

Konsumenci, którzy np. zaciągnęli kolejne zobowiązanie w czasowej bliskości z data powstania niewypłacalności muszą liczyć się z możliwością oddalenia wniosku o upadłość z uwagi na przyczynienie się chociażby w sposób lekkomyślny do zwiększenia stopnia niewypłacalności.

Kluczowe w tym wypadku będzie ustalenie czy dłużnik zawierając kolejne zobowiązanie był już osoba niewypłacalną.

Celowe działanie dłużnika zmierzające do pogłębienia stanu niewypłacalności jest rzadkim przypadkiem. Natomiast rażące niedbalstwo, a więc niedochowanie minimalnych, elementarnych i podstawowych dla każdego myślącego człowieka standardów zachowania w zakresie zaciągania zobowiązań i zarządzania swoimi finansami, będzie najczęstszą przyczyną oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości konsumenckiej.

3. Przesłanki ogłoszenia upadłości konsumenckiej.

Sąd może ogłosić upadłość konsumencką (sąd decyduje czy upadłość osoby fizycznej jest dopuszczalna), jeśli spełnione zostaną poniższe kryteria:

1. Główny ośrodek podstawowej działalności tzn. centrum spraw życiowych, miejsce zamieszkania i stałego pobytu osoby fizycznej znajduje się w Polsce.
2. Osoba fizyczna jest konsumentem (nie prowadzi działalności gospodarczej lub przestała prowadzić działalność gospodarczą minimum na rok przed złożeniem wniosku).
3. Osoba fizyczna jest niewypłacalna czyli nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych.
4. Osobie fizycznej nie można zarzucić winy w powstaniu stanu niewypłacalności czy też zwiększenia jej stopnia (wina umyślna lub rażące niedbalstwo).
5. Osoba fizyczna w uprzednim postępowaniu upadłościowym wykazała się rzetelnością tzn. jeżeli w ciągu 10 lat przed złożeniem wniosku toczyło się wobec dłużnika konsumenckie postępowanie upadłościowe i zostało umorzone oraz jeżeli uchylono ustalony plan spłaty wierzycieli, z przyczyn niezależnych od dłużnika.
6. Osoba fizyczna będąca przedsiębiorcą lub członkiem zarządu w spółce kapitałowej (będąc do tego zobowiązana) złożyła w terminie (w ciągu 10 lat przed złożeniem wniosku o upadłość konsumencką) wniosek o ogłoszenie upadłości przedsiębiorcy.
7. Sąd w odrębnym procesie (w ciągu 10 lat przed złożeniem wniosku o upadłość konsumencką) prawomocnie nie orzekł, że osoba fizyczna dokonywała czynności z pokrzywdzeniem wierzycieli (osobie fizycznej możemy przypisać moralność płatniczą).
8. Zobowiązania osoby fizycznej nie zostały umorzone w ciągu ostatnich 10 lat (przed złożeniem wniosku o upadłość konsumencką) w ramach postępowania upadłościowego.
9. Sąd oddali kolejny wniosek, chyba że dłużnik dochował należytej staranności bądź przeprowadzenie postępowania upadłościowego jest uzasadnione względami słuszności lub względami humanitarnymi.

4. Jakie długi nie mogą zostać umorzone w upadłości konsumenckiej?

Zasadniczo skutkiem konsumenckiego postępowania upadłościowego jest umorzenie zobowiązań upadłego. Nie mniej jednak od tej fundamentalnej zasady ustawodawca wprowadza wyjątki do których zgodnie ze znowelizowanym art. 491 (21) ust. 2 PUN należą:

1. Zobowiązania o charakterze alimentacyjnym,
2. Zobowiązania wynikające z rent z tytułu odszkodowania za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci,
3. Zobowiązania do zapłaty orzeczonych przez sąd kar grzywny, a także do wykonania obowiązku naprawienia szkody oraz zadośćuczynienia za doznaną krzywdę,
4. Zobowiązania do zapłaty nawiązki lub świadczenia pieniężnego orzeczonych przez sąd jako środek karny lub środek związany z poddaniem sprawcy próbie,
5. Zobowiązania do naprawienia szkody wynikającej z przestępstwa lub wykroczenia stwierdzonego prawomocnym orzeczeniem,
6. Zobowiązania, których upadły umyślnie nie ujawnił, jeżeli wierzyciel nie brał udziału w postępowaniu.

5. Konsumenckie postępowanie upadłościowe.

Konsumencie postępowanie upadłościowe ma dwa etapy.

1. Postępowanie w przedmiocie ogłoszenia upadłości – postępowanie zostaje zainicjowane poprzez złożenie wniosku dłużnika o ogłoszenie upadłości. Sprawy o ogłoszenie upadłości rozpoznaje sąd upadłościowy w składzie jednego sędziego zawodowego. Sądem upadłościowym jest sąd rejonowy – sąd gospodarczy. Zadaniem sądu jest zbadanie czy dłużnik spełnił przesłanki ogłoszenia upadłości, a w szczególności wymóg niewypłacalności i jej niezawiniony charakter. Pierwszy etap kończy się ogłoszeniem upadłości (ewentualnie oddaleniem wniosku i zakończeniem postępowania).
2. Postępowanie upadłościowe właściwe – rozpoczyna się z momentem ogłoszenia upadłości dłużnika. Na tym etapie sąd powołuje syndyka oraz wyznacza sędziego-komisarza. Następuje ustalenie składu i wartości masy upadłości (majątku upadłego i jego dochodów), ustalenie listy wierzytelności, spieniężenie majątku upadłego (jeżeli istnieje) i podział sumy między wierzycieli. Sąd wydaje postanowienie o zakończeniu postępowania upadłościowego.

WAŻNE! Na tym etapie jest możliwe zawarcie układu z wierzycielami. Jeżeli upadły nie posiada majątku, który wszedłby do masy upadłości likwidacji się nie przeprowadza.

Z dniem ogłoszenia upadłości majątek upadłego staje się masą upadłości, która służy zaspokojeniu wierzycieli upadłego.

Nie wchodzi do masy upadłości:

1. mienie, które jest wyłączone od egzekucji zgodnie z art. 829 k.p.c.;
2. wynagrodzenie za pracę upadłego w części niepodlegającej zajęciu;
3. kwota uzyskana z tytułu realizacji zastawu rejestrowego lub hipoteki, jeżeli upadły pełnił funkcję administratora zastawu lub hipoteki, w części przypadającej zgodnie z umową powołującą administratora pozostałym wierzycielom.

W przypadku ogłoszenia upadłości obejmującej likwidację majątku upadłego, jest on obowiązany wskazać i wydać syndykowi cały swój majątek. Wykonanie tego obowiązku upadły potwierdza w formie oświadczenia na piśmie, które składa sędziemu-komisarzowi.

W razie ogłoszenia upadłości z możliwością zawarcia układu, jeżeli sąd nie nałoży na upadłego dalej idących obowiązków, upadły jest obowiązany udzielać sędziemu-komisarzowi i nadzorcy sądowemu wszelkich potrzebnych wyjaśnień dotyczących jego majątku objętego postępowaniem.

3. Plan Spłaty Wierzycieli.

Sąd z urzędu wydaje postanowienie o ustaleniu planu spłaty wierzycieli zaraz po zakończeniu postępowania upadłościowego. Plan spłaty wierzycieli polega na dobrowolnej regularnej ratalnej spłacie wierzycieli przez okres nie dłuższy niż trzydzieści sześć miesięcy. Sąd określa także jaka część zobowiązań upadłego, po wykonaniu planu, zostanie umorzona.

Powołanie syndyka wygasa z mocy prawa – nadzór nad wykonywaniem planu należy do wierzycieli i sądu.

WAŻNE! Sąd nie ustala planu spłaty wierzycieli i pomija ten etap, jeżeli osobista sytuacja upadłego w sposób oczywisty wskazuje, że nie byłby on zdolny do dokonania jakichkolwiek spłat w ramach planu. Oddłużenie następuje zatem bez jakichkolwiek świadczeń na rzecz wierzycieli w ramach takiego planu.

Uprawomocnienie się postanowienia o ustaleniu planu spłaty wierzycieli albo umorzeniu zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli oznacza zakończenie postępowania.

4. Oddłużenie.

Oddłużenie może nastąpić w trzech różnych okolicznościach w zależności od sytuacji finansowej dłużnika:

1. po wykonaniu planu spłaty wierzycieli przez upadłego,
2. po wydaniu postanowienia o zakończeniu postępowania upadłościowego, gdy sąd nie ustala planu spłaty wierzycieli, bo osobista sytuacja upadłego w sposób oczywisty wskazuje , że nie byłby on zdolny do dokonywania jakichkolwiek spłat w ramach planu,
3. po uchyleniu planu spłaty wierzycieli, jeżeli upadły trwale utracił możliwość wykonywania planu na skutek okoliczności niezależnych od niego.

Postanowienie sądu o umorzeniu jedynie wykonuje wcześniejsze postanowienie o ustaleniu planu spłaty wierzycielu, w którym już wcześniej ustalono kwotę umorzenia zobowiązań.

WAŻNE! Jeżeli upadły spełnił warunki ogłoszenia upadłości i obowiązki w toku całego postępowania, a w szczególności wykonał plan spłaty wierzycieli, to ma pewność oddłużenia. Sąd ma obowiązek długi te umorzyć.

6. Informacje o upadłym w rejestrze dłużników niewypłacalnych

Sąd rejestrowy z urzędu dokonuje wykreślenia wpisu dotyczącego osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej z rejestru dłużników niewypłacalnych, której upadłość ogłoszono, jeżeli zobowiązania tej osoby zostały umorzone prawomocnym orzeczeniem sądu.Postanowienie o umorzeniu zobowiązań upadłego wydawane będzie: po wykonaniu przez upadłego obowiązków określonych w planie spłaty wierzycieli albo bez ustalania takiego planu, w przypadku, gdy osobista sytuacja upadłego w oczywisty sposób wskazuje, że nie byłby on zdolny do dokonania jakichkolwiek spłat w ramach planu spłaty wierzycieli.

7. Postępowanie egzekucyjne.

Po wykonaniu przez upadłego obowiązków określonych w planie spłaty wierzycieli sąd wydaje postanowienie o stwierdzeniu wykonania planu spłaty wierzycieli i umorzeniu zobowiązań upadłego powstałych przed dniem ogłoszenia upadłości i niewykonanych wskutek wykonania planu spłaty wierzycieli.

Po wydaniu postanowienia o wykonaniu planu spłaty niedopuszczalne jest wszczęcie postępowania egzekucyjnego dotyczącego wierzytelności powstałej przed dniem ustalenia planu spłaty wierzycieli z wyjątkiem zobowiązań wskazanych w art. 49121 ust. 2 PUN.

Postępowanie egzekucyjne dotyczące wierzytelności podlegającej zgłoszeniu do masy upadłości, wszczęte przed ogłoszeniem upadłości konsumenckiej, ulega zawieszeniu z mocy prawa z dniem ogłoszenia upadłości konsumenckiej. Natomiast po uprawomocnieniu się postanowienia o ogłoszeniu upadłości konsumenckiej, postępowanie to umarza się z mocy prawa.

8. Obowiązek sprawozdawczy – na czas wykonania planu

Upadły jest obowiązany składaćsądowi corocznie (do końca kwietnia) sprawozdanie z wykonania planu spłaty wierzycieli za poprzedni rok kalendarzowy, w którym wykazuje osiągnięte przychody, spłacone kwoty oraz nabyte składniki majątkowe o wartości przekraczającej przeciętne miesięczne wynagrodzenie ogłoszone przez prezesa GUS.

Jeżeli upadły nie może wywiązać się z obowiązków określonych w planie spłaty wierzycieli, sąd na jego wniosek może przedłużyć termin spłaty wierzycieli na dalszy okres nie przekraczający osiemnastu miesięcy.

Jeżeli brak możliwości wywiązania się z obowiązków określonych w planie spłaty wierzycieli ma charakter trwały i wynika z okoliczności niezależnych od upadłego sąd może uchylić plan spłaty i umorzyć niewykonane zobowiązania upadłego.

W przypadku gdy upadły nie wywiązuje się z obowiązków określonych w planie spłaty wierzycieli sąd uchyla plan spłaty wierzycieli. Sąd uchyli plan również w sytuacji, gdy upadły nie złożył w terminie sprawozdania z wykonania planu w sprawozdaniu zataił osiągane przychody, dokonał czynności prawnej dot. jego majątku, bez uprzedniego zezwolenia sądu w tym zakresie, oraz w przypadku ukrywania majątku.

W razie uchylenia planu spłaty wierzycieli zobowiązania upadłego nie podlegają umorzeniu.23